Η ιδέα

Από το 2017 έως το 2019 οι εταίροι αυτού του προγράμματος δημιούργησαν ένα επιμορφωτικό σεμινάριο με διακριτές ενότητες, ως αποτέλεσμα έξι διαφορετικών εφαρμογών. Πρόθεσή μας  ήταν να δημιουργήσουμε ένα πενθήμερο επιμορφωτικό σεμινάριο για ζεύγη εκπαιδευτικών και καλλιτεχνών, οι οποίες και οι οποίοι[1]συνεργάζονταν ήδη και υλοποιούσαν πολιτιστικά προγράμματα και δραστηριότητες. Σε μια εποχή κατά την οποία θέματα ετερότητας και διαπολιτισμικότητας αποτελούσαν κομβικά ζητήματα για όσους εργάζονταν με παιδιά και νέους, θέλαμε να διερευνήσουμε με ποιους τρόπους οι εκπαιδευτικοί και οι καλλιτέχνες θα αντιμετώπιζαν τέτοιου είδους ζητήματα στην επαγγελματική τους πρακτική. Επιμορφώναμε εκπαιδευτικούς και ανθρώπους των τεχνών να διαχειριστούν την ετερότητα και διερευνούσαμε ποιες πλευρές της πρακτικής μας θα μπορούσαν να συνεισφέρουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο σε εκπαιδευτικά πολιτιστικά περιβάλλοντα μέσα και έξω από τα σχολεία.

Ακολουθεί αναλυτική περιγραφή του επιμορφωτικού σεμιναρίου που σχεδιάσαμε. Όλες οι δραστηριότητες παρουσιάζονται λεπτομερώς και παράλληλα δίνονται πληροφορίες για τον σκοπό της κάθε μιας, για το τι χρειάζεται, για να υλοποιηθεί, καθώς και για την απαιτούμενη για κάθε δραστηριότητα διαμόρφωση του χώρου. Γνωρίζουμε ότι όσοι επισκεφτούν τον ιστότοπο, για να βρουν ιδέες και έμπνευση για τη δική τους δουλειά θα προσαρμόσουν όσα προτείνουμε εδώ και θα τα αξιοποιήσουν με τρόπους τους οποίους δεν έχουμε καν φανταστεί. Αυτό μας χαροποιεί.

Ταυτόχρονα, θα θέλαμε να διευκρινίσουμε πως δεν διεκδικούμε αποκλειστικότητα και πρωτοτυπία. Το περιεχόμενο του σεμιναρίου έχει διαμορφωθεί με βάση διάφορες προτάσεις και είναι εμπνευσμένο από τη δουλειά πολλών άλλων. Είναι αδύνατον να παραθέσουμε όλες τις πηγές και, σε κάθε περίπτωση, τις περισσότερες ιδέες που χρησιμοποιήσαμε τις προσαρμόσαμε για τους δικούς μας σκοπούς. Είμαστε εξαιρετικά ευγνώμονες σε όλους όσοι προηγήθηκαν από εμάς, και κάναμε κάθε δυνατή προσπάθεια να μην παραβιάσουμε την πνευματική τους ιδιοκτησία, με τη δημοσιοποίηση αυτού του υλικού. Παρόλα αυτά, αν κάποιος αισθάνεται ότι έχουμε παραβιάσει τα πνευματικά του δικαιώματα ή ότι έχουμε χρησιμοποιήσει υλικό χωρίς την άδειά του, τον παρακαλούμε να επικοινωνήσει αμέσως μαζί μας, και θα το αποσύρουμε. Για κάθε άσκηση και δραστηριότητα του σεμιναρίου υπάρχουν εναλλακτικές ασκήσεις και δραστηριότητες, με τις οποίες θα αντικαταστήσουμε αυτές που τυχόν αποσυρθούν.

Υπάρχουν ορισμένα σημαντικά ζητήματα που θα θέλαμε να επισημάνουμε σε όποιον επιθυμεί να χρησιμοποιήσει το υλικό.

Εμψυχωτές, επιμορφωτές και τοπικοί διοργανωτές

Σε κάθε σεμινάριο υπήρχαν τουλάχιστον δύο επιμορφωτές, έτσι ώστε να εναλλάσσονται συνεχώς οι φωνές των εμψυχωτών του προγράμματος. Αν έχετε σκοπό να υλοποιήσετε ένα εβδομαδιαίο πρόγραμμα, σας προτείνουμε να έχετε και εσείς περισσότερους από έναν εμψυχωτές. Επιπροσθέτως, κάθε επιμορφωτικό πενθήμερο υποστηριζόταν από έναν τοπικό διοργανωτή. Αυτή η δουλειά έχει πολύ μεγάλη σημασία. Οι τοπικοί διοργανωτές βοηθούν να υλοποιηθεί το πρόγραμμα με βάση τα δεδομένα του τόπου στον οποίο πραγματοποιείται, διασφαλίζουν ότι υπάρχουν όλα τα απαιτούμενα υλικά, και το υποστηρίζουν σε πρακτικά ζητήματα, όπως είναι η διαμονή και η διατροφή των συμμετεχόντων. Τα προαναφερθέντα είναι πρακτικά αδύνατον να επιβαρύνουν τους εμψυχωτές.

Για ποιους έχει σχεδιαστεί το επιμορφωτικό υλικό

Το επιμορφωτικό υλικό είναι σχεδιασμένο, για να αξιοποιηθεί από έμπειρους εμψυχωτές. Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος προσκαλέσαμε έμπειρους εμψυχωτές, για να μας βοηθήσουν να το υλοποιήσουμε τις έξι φορές που πραγματοποιήθηκε. Η εμπειρία τους ήταν ανεκτίμητη, καθώς μας βοήθησαν να οριστικοποιήσουμε τις διαφορετικές ενότητες του σεμιναρίου και ταυτόχρονα να παρατηρήσουμε πώς ερμηνεύει το υλικό κάθε εμψυχωτής. Κάθε καλός εμψυχωτής έχει το δικό του στυλ και τη δική του προσέγγιση, τα οποία επίσης απαιτούνται, ταυτόχρονα με την λεπτομερή περιγραφή του προγράμματος που παρουσιάζεται εδώ.

Γενικές παιδαγωγικές αρχές

Θεωρούμε σημαντικό να επισημάνουμε ότι στα σεμινάρια προσπαθούσαμε πάντοτε να χρησιμοποιούμε την παιδαγωγική που θεωρούμε ότι θα πρέπει να χρησιμοποιείται στα σχολεία και σε συνεργασία με τα σχολεία. Υπό αυτή την έννοια, μας ενδιέφερε να θέτουμε προκλήσεις, χωρίς να δίνουμε έτοιμες απαντήσεις. Αυτό το επιδιώξαμε με διάφορους τρόπους: με το να εμπλέκουν   οι δραστηριότητες τους συμμετέχοντες σωματικά, κοινωνικά, συναισθηματικά και διανοητικά ταυτόχρονα, με το να είμαστε πολύ απαιτητικοί, με το να μην φοβόμαστε να αποτύχουμε, με το να είμαστε τολμηροί και με το να διασφαλίζουμε ότι κάθε μέλος της ομάδας συμμετείχε ενεργά και συνεισέφερε. Προσπαθήσαμε η μορφή των δραστηριοτήτων να αντανακλά το περιεχόμενό τους. Αυτές οι επιλογές πολλές φορές μάς οδήγησαν σε επικίνδυνες περιοχές, και υπήρξαν πολλές στιγμές που οι συμμετέχοντες αισθάνθηκαν συναισθηματικά άβολα. Κάναμε, επίσης, σαφές ότι δεν επιχειρούσαμε να δημιουργήσουμε ομοφωνία ή συναίνεση. Ήταν στο χέρι του καθενός να αποφασίσει ο ίδιος για τον εαυτό του τι αποκόμισε από το σεμινάριο, αν διαφοροποιήθηκαν κάποιες πεποιθήσεις του και τι θέλει ο ίδιος να εφαρμόσει μετά τη λήξη του. Δεν επιχειρήσαμε να δώσουμε έτοιμη ορολογία. Αντί για αυτό, επιλέξαμε να δώσουμε πολλούς όρους και να συζητήσουμε τι σήμαινε η κάθε «λέξη» για τον καθένα μας. Πρόκειται για δύσκολη διαδικασία. Πολύ πιο δύσκολη από μια επιμόρφωση που έχει σχεδιαστεί να μεταφέρει έτοιμες απαντήσεις. Η μάθηση, όμως, αποκτά τις πιο βαθιές της διαστάσεις, όταν συναντά τις πιο μεγάλες δυσκολίες, και, εν τέλει, υπήρξαν υπέροχες στιγμές, στιγμές ενθουσιασμού, ανακάλυψης και αγαλλίασης, όχι μόνο για τους συμμετέχοντες αλλά και για τους επιμορφωτές και για τους εταίρους του προγράμματος. Εμείς μάθαμε πιθανότατα τα περισσότερα από όλους. Οι συμμετέχοντες δημιούργησαν καινούργιες φιλίες και τους άρεσε πολύ το ότι ήρθαν σε επαφή και έμαθαν για την πρακτική, τις εμπειρίες και τις απόψεις των άλλων. Προσπαθήσαμε πολύ να διατηρήσουμε μια βαθιά αίσθηση ισοτιμίας, παράλληλα με το αίτημα  για πειθαρχία στη συγκέντρωση, για παράδειγμα, και στην τήρηση του χρόνου.

Ποιοι ήταν οι συμμετέχοντες;

Επιλέξαμε ζεύγη εκπαιδευτικών και καλλιτεχνών οι οποίοι είχαν ήδη συνεργαστεί στις χώρες τους. Αυτό ήταν ένα από τα πιο δυνατά χαρακτηριστικά του προγράμματος. Οι συμμετέχοντες εκτίμησαν πολύ την ευκαιρία που τους δόθηκε να διερευνήσουν μαζί με το ζευγάρι τους τις θεματικές του προγράμματος, το ότι τους δόθηκε ο χρόνος και ο χώρος να τις διερευνήσουν σε βάθος, με τρόπους με τους οποίους σπάνια είχαν δουλέψει μαζί μέχρι τότε. Αυτό ενισχύθηκε από το γεγονός ότι κάθε βράδυ τα ζεύγη είχαν την ευκαιρία να αναστοχαστούν στη μητρική τους γλώσσα  σχετικά με την εμπειρία τους από τη συγκεκριμένη ημέρα. Το να βλέπει κανείς τα ζευγάρια να συνομιλούν ήταν πολύ δυνατή εμπειρία, επειδή  η προσήλωση με την οποία εμπλέκονταν στη συζήτηση ήταν ολοφάνερη.

Πώς γνωστοποιούμε το πρόγραμμα του σεμιναρίου στους συμμετέχοντες

Πριν έρθουν οι συμμετέχοντες, τους είχαμε στείλει μια σύντομη εκδοχή του προγράμματος του σεμιναρίου. Θεωρούμε σημαντικό να μην τους γνωστοποιούνται εκ των προτέρων όλες οι λεπτομέρειες του προγράμματος. Έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον όταν αποτελούν έκπληξη. Εκτός από αυτό, κάθε ένα από τα έξι επιμορφωτικά σεμινάρια ανέπτυξε τη δική του δυναμική, με αποτέλεσμα να προσθέσουμε επιτόπου ή να αφαιρέσουμε δραστηριότητες, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τη δυναμική κάθε ομάδας. Αυτό μπορεί να γίνει πιο εύκολα, όταν δεν έχει δοθεί εκ των προτέρων ένα λεπτομερές πρόγραμμα. Ωστόσο, μετά από κάθε σεμινάριο στέλναμε στους συμμετέχοντες το πλήρες, λεπτομερές πρόγραμμα όλων των δραστηριοτήτων που έγιναν, για να μπορέσουν να το αξιοποιήσουν στη δουλειά τους. Τους στέλναμε, επίσης, όλες τις παρουσιάσεις  και τα βίντεο που χρησιμοποιήσαμε.

Οι ασκήσεις προθέρμανσης

Θεωρούμε ότι οι ασκήσεις προθέρμανσης είναι πολύ σημαντικές, για να διασφαλίσουμε ότι συντελείται η πιο βαθιά μάθηση, γι’ αυτό κάθε πρωί και μετά το μεσημεριανό γεύμα ξεκινούσαμε με τέτοιες δραστηριότητες. Καλέσαμε, επίσης, τους συμμετέχοντες να προτείνουν και να συντονίσουν οι ίδιοι δικές τους δραστηριότητες προθέρμανσης, οι οποίες αντικατέστησαν κάποιες από αυτές που είχαμε σχεδιάσει εμείς. Έτσι, εκτός από αυτές που θα βρείτε στην αναλυτική περιγραφή του σεμιναρίου, στο τέλος έχουμε προσθέσει και κάποιες εναλλακτικές δραστηριότητες. Μπορείτε, επίσης, να βρείτε μεγάλη ποικιλία παρόμοιων δραστηριοτήτων και στο διαδίκτυο. Ωστόσο, το να ενθαρρύνετε τους συμμετέχοντες να προτείνουν και να συντονίσουν δικές τους δραστηριότητες προθέρμανσης είναι ένας σημαντικός τρόπος να διασφαλίσετε ότι, καθώς προχωρά η εβδομάδα, δημιουργείται όλο και περισσότερο μια αίσθηση συνδημιουργίας.

Η διαχείριση του χρόνου

Στην αναλυτική περιγραφή του σεμιναρίου προτείνεται πόσος χρόνος να δοθεί σε κάθε δραστηριότητα. Ωστόσο, κάθε ομάδα είναι διαφορετική και είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς πόσον ακριβώς χρόνο να δώσει σε μια δραστηριότητα. Ιδιαίτερα στον αναστοχασμό, όπου συντελείται, στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο μέρος της μάθησης, είναι σημαντικό να δίνουμε χώρο στα μέλη της ομάδας να συμμετέχουν ενεργά. Ο καλύτερος τρόπος να ενθαρρύνουμε και τους πιο διστακτικούς να πάρουν μέρος είναι το να μη φοβόμαστε να αφήσουμε να πέσει σιωπή. Αν έχει αρχίσει μια πλούσια παραγωγική συζήτηση, αφήστε την να συνεχιστεί. Αν, όμως, η συζήτηση είναι ρηχή και δεν οδηγεί πουθενά, μη διστάσετε να τη διακόψετε και να προχωρήσετε παρακάτω.

Τα καρτελάκια με τα ονόματα

Η προσέγγισή μας για τα καρτελάκια με τα ονόματα των συμμετεχόντων εξελίχθηκε σταδιακά. Στην αρχή θεωρήσαμε ότι οι συμμετέχοντες ίσως να δίσταζαν να φοράνε καρτελάκια με το όνομά τους. Ένα πρόβλημα που προκύπτει, επίσης, όταν κάποιο σεμινάριο διαρκεί μέρες, είναι ότι τα καρτελάκια της προηγούμενης μέρας τα ξεχνάμε πάνω στα ρούχα που φορούσαμε εκείνη την ημέρα. Τελικά καταλήξαμε να χρησιμοποιούμε πολλά ταμπελάκια, επειδή οι συμμετέχοντες ήθελαν να μάθουν τα ονόματα των υπολοίπων. Κρατήσαμε όμως αυτή τη διαδικασία χαλαρή, με το να έχουμε διαθέσιμες χαρτοταινίες και μαρκαδόρους, που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει για να φτιάξει το ταμπελάκι του γρήγορα και όπως αυτός το θέλει.

Ο χωρισμός σε μικρότερες ομάδες

Πολλές δραστηριότητες απαιτούν τον χωρισμό των συμμετεχόντων σε μικρότερες ομάδες. Είναι καλύτερα να χρησιμοποιήσετε διάφορους τρόπους, για να κάνετε γρήγορα τον χωρισμό. Μπορείτε, για παράδειγμα, να δώσετε σε κάθε συμμετέχοντα έναν αριθμό από το 1 έως το 5 και έπειτα να ζητήσετε από όλα τα 1 να δουλέψουν μαζί, τα 2 να δουλέψουν μαζί κ.ο.κ. Εναλλακτικά, μπορείτε να έχετε κόψει κομμάτια σπάγκου σε διαφορετικά μήκη, να τους ζητήσετε να πάρει  καθένας στην τύχη ένα κομμάτι σπάγκο και όσοι έχουν πάρει σπάγκους με το ίδιο μήκος να σχηματίσουν μια ομάδα. Ή μπορείτε να έχετε φτιάξει καρτούλες με τις ονομασίες 5 ζώων και να τους τις μοιράσετε. Όσοι πήραν κάρτα με το ίδιο ζώο θα δουλέψουν μαζί. Πρέπει όμως να βρουν την ομάδα τους μιμούμενοι τη φωνή του συγκεκριμένου ζώου. Όλα τα σκυλιά, για παράδειγμα, πρέπει να γαβγίσουν, για να βρεθούν μεταξύ τους. Χρησιμοποιήστε πολλά διαφορετικά τέτοια παιχνίδια, για να είναι ο χωρισμός σε ομάδες διασκεδαστικός και ενδιαφέρων.

Τα διαλείμματα

Η πρώτη ημέρα του σεμιναρίου είναι εντατική και τα διαλείμματα σύντομα. Σε γενικές γραμμές, στο τέλος αυτής της ημέρας οι συμμετέχοντες αισθάνονται ότι θα ήθελαν μεγαλύτερα διαλείμματα. Συζητήστε το μαζί τους. Ο σχεδιασμός του σεμιναρίου δίνει τη δυνατότητα για μεγαλύτερα διαλείμματα, καθώς εξελίσσεται η εβδομάδα. Ανταποκριθείτε σε αυτή την ανάγκη τους.

Το ημερήσιο φύλλο αναστοχασμού

Ένα άλλο ισχυρό εργαλείο που μας βοήθησε να κάνουμε τις αναγκαίες προσαρμογές κατά τη διάρκεια της εβδομάδας ήταν τα ημερήσια φύλλα αναστοχασμού. Στο τέλος κάθε ημέρας, κάθε συμμετέχων έπρεπε να αφιερώσει 5’, για να συμπληρώσει ανώνυμα ένα απλό φύλλο αναστοχασμού, χωρισμένο σε τρεις ενότητες: Μου άρεσε …, Παρατήρησα …, Θα πρότεινα…. Τα φύλλα συλλέγονταν και οι επιμορφωτές τα διάβαζαν και τα συζητούσαν μεταξύ τους το ίδιο βράδυ. Ανάλογα με τα σχόλια, κάναμε τις απαραίτητες αλλαγές. Προσθέταμε καινούριες δραστηριότητες, ενώ αφαιρούσαμε άλλες ήδη προγραμματισμένες. Οι συμμετέχοντες εκτίμησαν ιδιαίτερα αυτή τη διαδικασία, γιατί τους έκανε να νιώθουν όχι μόνο ότι τους ακούγαμε αλλά και ότι γίνονταν συνδημιουργοί του σεμιναρίου.

Το ζήτημα της γλώσσας

Μια από τις βασικές αρχές του προγράμματος είναι η πολυπολιτισμική του προσέγγιση, πράγμα που θέτει αμέσως το ερώτημα πώς να σταθεί κανείς απέναντι στην ποικιλία των γλωσσών των συμμετεχόντων από 10 έως 12 χώρες. Έχοντας επίγνωση ότι αυτό σήμαινε πως ένας μεγάλος αριθμός πιθανών συμμετεχόντων δεν θα μπορούσαν, τελικά, να πάρουν μέρος, οι διοργανωτές αποφάσισαν η γλώσσα εργασίας του σεμιναρίου να είναι τα αγγλικά. Το όριο των δύο ζευγαριών συμμετεχόντων από κάθε χώρα αποτελούσε εγγύηση ότι οι φυσικοί ομιλητές της αγγλικής δεν θα γίνονταν η κυρίαρχη ομάδα και ότι οι πιο πολλοί συμμετέχοντες – και σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και οι εμψυχωτές – θα είχαν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της συγκεκριμένης ξένης γλώσσας. Επειδή η εμπειρία ενός πολύ εντατικού σεμιναρίου σε ξένη γλώσσα ήταν πολύ δύσκολη για όλους σχεδόν τους συμμετέχοντες, τους δώσαμε τη δυνατότητα να αναστοχάζονται κάθε βράδυ στη γλώσσα τους, σε ζεύγη ανά χώρα. Η φάση αυτή του αναστοχασμού ήταν πολύ σημαντική για τους συμμετέχοντες, καθώς την αξιοποίησαν, για να μεταφράζουν όσα έμαθαν την συγκεκριμένη μέρα και να εμβαθύνουν σε αυτά στην δική τους γλώσσα.

Οι εμψυχωτές ως συμμετέχοντες

Σε γενικές γραμμές, κάθε δραστηριότητα συντονιζόταν από έναν εμψυχωτή. Ωστόσο, για να αναπτυχθεί το πνεύμα συνεργασίας, όποιος εμψυχωτής δεν συντόνιζε κάποια δραστηριότητα έπαιρνε μέρος σε αυτήν ως συμμετέχων.

Χωρίς αμφιβολία, αυτό ήταν εξαντλητικό, επειδή  έφταναν να δουλεύουν 12 με 14 ώρες την ημέρα. Η ευκαιρία, όμως, που μας δόθηκε να δουλεύουμε μαζί με αυτόν τον τρόπο ήταν τόσο μοναδική, αυτά που αποκομίζαμε τόσα πολλά και η ευχαρίστηση τόσο διαρκής, που νιώθουμε ότι η πλειοψηφία των συμμετεχόντων δεν θα ήθελαν να έχουν γίνει διαφορετικά τα πράγματα.

Η ευρωπαϊκή προστιθέμενη αξία

Το να φέρει κανείς μαζί εκπαιδευτικούς και ανθρώπους των τεχνών από πολλές ευρωπαϊκές χώρες δεν είναι εύκολο εγχείρημα για όποιον αναλαμβάνει να το διοργανώσει. Παρά τον οργανωτικό φόρτο, όμως, η εμπειρία μας από τα έξι επιμορφωτικά σεμινάρια μάς έδειξε πολύ καθαρά την τεράστια αξία αυτού  του διευρωπαϊκού επιμορφωτικού μοντέλου για όλους τους εμπλεκόμενους: για τους συμμετέχοντες, για τους επιμορφωτές και τους διοργανωτές. Το να αναδυθούν οι πολλές και διαφορετικές οπτικές γωνίες μέσα από τις οποίες έβλεπε καθένας τα ζητήματα που διερευνήσαμε, το να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε και να εκτιμήσουμε τις πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις που είχαν αναπτύξει οι εκπαιδευτικοί και οι καλλιτέχνες, προκειμένου να διαχειριστούν προβλήματα που ήταν κοινά για όλους μας, υπήρξε αποκαλυπτική εμπειρία για τους περισσότερους. Το να μαθαίνουμε όλοι μαζί με ποιους τρόπους προσεγγίζεται και μεταφράζεται σε κοινωνικές δραστηριότητες ή σε πολιτιστικά προγράμματα, το σύνθετο και πολυδιάστατο ζήτημα της ετερότητας, σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, μας βοήθησε και ταυτόχρονα μας ώθησε να επανεξετάσουμε καθένας τη δική του θέση και να αισθανθούμε ότι συνδεόμαστε με την πολύ αφηρημένη και σύνθετη έννοια της Ευρώπης.

Η προσαρμογή σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ή διακρατικό επίπεδο

Από την αρχή της διαδικασίας του σχεδιασμού και κατά τη διάρκεια των πιλοτικών εφαρμογών του επιμορφωτικού σεμιναρίου, όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς εξέφρασαν την ανάγκη να φτιάξουν προγράμματα, σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό, ακόμα και διακρατικό επίπεδο με όμορες χώρες, βασισμένα στο υλικό και στις εμπειρίες του προγράμματός μας. Ενθαρρύναμε αυτή τη διάθεση και σε κάποιες συναντήσεις του προγράμματος τους δώσαμε χρόνο και χώρο για περαιτέρω ανάπτυξη των ιδεών τους. Θέλουμε, ωστόσο, να επισημάνουμε ότι το συγκεκριμένο πρόγραμμα σαφώς επικεντρώθηκε στο να προσφέρει μία ευρωπαϊκή ή τουλάχιστον πολυπολιτισμική μαθησιακή εμπειρία σε ζεύγη εκπαιδευτικών και ανθρώπων των τεχνών. Από τη στιγμή που θα αλλάξει κανείς ένα από τα βασικά συστατικά του σκεπτικού που το διέπει, και θα προσαρμόσει συνολικά το πρόγραμμα ή κάποιες δραστηριότητές του στη δική του συγκεκριμένη συνθήκη, χρειάζεται να έχει υπόψη ότι αυτή η αλλαγή θα επηρεάσει όλες τις υπόλοιπες πτυχές του προγράμματος. Θα επηρεάσει ίσως τη συνολική δομή του σεμιναρίου, τη σύνθεση των συμμετεχόντων, το ζήτημα της γλώσσας ή άλλα στοιχεία τα οποία συνδέονται στενά με το εντατικό μαθησιακό αποτέλεσμα που θέλετε να επιτύχετε.